تور دهلی: زبان فارسی در هندوستان - دیار سلمان

برای دیدن تاج محل و مجسمه های بودا، تور دهلی ما را تجربه کنید. از دهلی، آگرا و جیپور دیدن کنید و در شهر زیبای بمبئی قدم بزنید، در محیط زیبای فیلم های هندی از لحظات لذت ببرید.

زبان فارسی به وسیله : 1- مهاجران؛ 2- ادیبان و شعرا؛ 3- صوفیان؛ 4- لشکریان و حکام در هند نفوذ پیدا نموده است.

زبان و ادب فارسی در هند سابقه دیرینه ای دارد. درباره پیشینه رواج زبان و ادب پارسی در شبه قاره از مدارک تاریخی چنین برمی آید که در سده سوم هجری، برای نخستین بار هندوان فرصت یافتند تا با فارسی زبانان آشنایی دقیق پیدا نمایند. پس از حمله سلطان محمود غزنوی به هندوستان در اوایل سده پنجم هجری زبان فارسی با ورود سپاهیان محمود در شبه قاره توسعه می یابد. البته نباید سهم صوفیان را که مبلغان اصلی اسلام و زبان فارسی بودند، فراموش کرد. بزرگ صوفیانی چون هجویری، خواجه مشخص الدین چشتی، شیخ بهاءالدین زکریا مولتانی، سیداشرف دنیاگیر سمنانی، سیدعلی همدانی و... که با گفتار و کردارشان بر خیل مسلمانان و فارسی زبانان افزودند.

حکومت پادشاهان مسلمان، به ویژه پادشاهان پارسی گوی هندوستان در سراسر شبه قاره را هم نباید از یاد برد، زیرا آنان با حمایت و پشتیبانی فراوان خود از علما، دانشمندان، سرایندگان، ادیبان، هنرمندان و سایر فرهیختگان موجب شکوفایی و رونق زبان فارسی شدند. زبان فارسی هندوستان شاعران بزرگی همانند بیدل دهلوی و امیر خسرو دهلوی و اقبال لاهوری و دستگاه شعری سبک هندی را در خود پروراند.

برخی از خاندان های امرای نواحی مختلف هندوستان مانند پادشاهان اودر در لکنهو و امرای بهوپال و خاندان نظام دکن و خاندان والاجاهی مدراس و حتی امرای میسور از جمله تیپوسلطان اهتمام فوق العاده ای در پرورش ادب فارسی داشته و حتی تاریخ تیپو سلطان را به زبان فارسی نوشته اند.

با تأسیس امپراتوری مغول هندوستان زبان فارسی به اوج پیشرفت خود در هند رسید و زبان رسمی هندوستان شد. رسمیت یافتن زبان فارسی به عنوان زبان دین، سیاست، ادب و هنر در شبه قاره موجب شد که علاوه بر پدید آمدن آثار فراوان فارسی در آن سرزمین به وسیله اهالی شبه قاره یا ایرانیان و دیگر مهاجران، به ویژه در زمینه های تاریخ، فرهنگ، دستور، یادنامه (تذکره) و انشاء آثار بزرگان شعر و ادب و عرفان ایران زمین مورد پروا و پذیرش دانشوران و متفکران قرار گیرد و درباره آن ها پژوهش یا به زبان های گوناگون بومی سرزمین هند و پاکستان ترجمه گردد.

فرهنگ واژگان فارسی هند

از اواخر قرن هشتم به بعد دانشمندان هند به لغات فارسی و اصطلاحات شعری بیش از ایرانیان توجه کردند، زیرا دوازده فرهنگ فارسی مربوط به اواخر سده هشتم تا آخر سده دهم را پارسی گویان هندوستان گردآوری کردند. از مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. فرهنگ دنیاگیری به سال 1017 که برترین و جامع ترین فرهنگ فارسی است. مؤلف آن جمال الدین حسین انجوی شیرازی یکی از امراء دربار اکبر شاه و فرزند و جانشین او دنیاگیر شاه بود.

2. برهان قاطع تألیف محمد حسین متخلص ببرهان که سال انتها تالیفش 1062.

3. دیگر فرهنگ رشیدی تألیف عبدالرشید الحسینی از مردم سند است.

4. دیگر بهار عجم تألیف تیک چند متخلص به بهار است. در 1152 به اتمام رسیده و شامل الفاظ مرکب و اصطلاحات فارسی است.

5. انجمن آراء ناصری تألیف رضاقلی راهنمایی از رجال نامی سلطنت ناصرالدین شاه قاجار که به سال 1288 انتها یافته و در همان سال هم چاپ سنگی خورده است. این فرهنگ بر اساس برهان قاطع نوشته شده و دو بار به چاپ سنگی رسیده است.

6. غیاث اللغات تألیف محمد غیاث الدین رامپوری که چهارده سال رنج برده و کتاب خود را در سال 1242 بانتها رسانده است.

7. فرهنگ آنندراج؛ آنندراج فرمانروای شهرستان ویجی نگر واقع در جنوب هند این فرهنگ را نوشته است. مؤلف محمد پادشاه متخلص بشادد بیرراجه آنندراج و مردی دانشمند و شاعر بوده است.

پیشینه چاپ کتاب و روزنامه فارسی در هند

چاپ فارسی در شرق از هندوستان شروع شد. در هند نخستین ماشین چاپ برای چاپ فارسی را چارلز ویلکینز، دانشمند زبان شناس، ساخت. این ماشین با خط نستعلیق کار می کرد. نخستین فرهنگ دو زبانه فارسی انگلیسی در هند به سال 1780 با عنوان A compendious vocabulary English and Persian نوشته فرانسیس گلادوین با این دستگاه به چاپ رسید و در سال 1781 نخستین کتاب فارسی چاپ شده در هند با عنوان انشای هرکرن با آن چاپ شد. خاورشناسانی که در کمپانی هند شرقی کار می کردند به کشورداران سفارش می کردند که چون هندوها و مسلمانان گرایشی به پذیرش فرهنگ نوین غربی ندارند بهتر است دست به آراستن و نیروبخشی به مظاهر تمدن های موجود در شبه قاره بزند. کمپانی نیز به این راهبرد روی آورد تا جای که هزینه های کلان برای چاپ کتاب های فارسی پرداخت، از جمله تخصیص 2000 پوند برای چاپ کامل دوره آثار ابوعلی سینا، اما این دوران طلایی در هفتم مارس 1835 با روی کار آمدن حکمران نو سر چارلز ترولیان به انتها رسید. او اعلام نمود که دیگر بودجه ای برای چاپ و رواج دادن زبان شرقی اختصاص نخواهد یافت و بهتر است هندیان سرگرم ادبیات و هنر اروپایی شوند. با این همه چاپ کتاب های فارسی در هند ادامه یافت و سده نوزدهم را تبدیل به یکی از درخشان ترین سده های چاپ کتاب های فارسی کرد.

روزنامه نگاری فارسی در هند قدمتی بیش از روزنامه نگاری فارسی در ایران دارد. از سال 1821 هندی ها چاپ روزنامه های فارسی را شروع کردند. هند مرکز مهم چاپ روزنامه هایی بود که آزادی خواستار و روشنفکران ایرانی مقیم هند منتشر می کردند. تا شروع جنگ دنیای اول از مجموع حدود 47 روزنامه ای که خارج از ایران به زبان فارسی منتشر می شد، هندوستان با 19 روزنامه مقام نخست را داشت. در سال 1846 هم زمان 6 روزنامه فارسی به هواداری از جنبش مشروطیت ایران در هند چاپ می شد.

گنجینه های بزرگ کتب خطی فارسی

انبوهی از کتب خطی فارسی که به دلیل بی توجهی یا عدم امکانات نگهداری یا پوسیده و از بین رفته اند یا در حال نابودی هستند.

مجموعه کتاب های خطی فارسی در کتابخانه های هند حدود صد هزار نسخه تخمین زده می گردد و شاید بزرگ ترین ذخیره ای باشد که از کتاب های خطی فارسی در دنیا وجود دارد.

نسخه های خطی در هند عموما رو به نابودی است. از یک سو آب و هوای نامساعد و به شدت شرجی آن ها را به تدریج از بین می برد، به گونه ای که نه قابل استفاده اند و نه قابل بازسازی و بازسازی و با اندک تماس دست پودر می شوند. از طرف دیگر سوداگران بین المللی به ذخایر مکتوب اسلامی هند هجوم برده و نسخه های نفیس هنری و کهن علمی و اسلامی را از هند خارج می نمایند و به دلیل فقر فراگیر در هند شماری از نسخه های معروف از کتابخانه ها سرقت و به خارج هند منتقل شده است.

سنگ نوشته ها

از آثار زبان فارسی که هنوز هم در سراسر هند مشهود است، قبر نوشته ها است. از مهم ترین این آثار می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. آرامگاه تاج محل در دنیا سمبل عشق شناخته می گردد. در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل قبر شاه دنیا و ارجمند بانو وجود دارد که با سنگ مرمر یک پارچه تزیین شده است. کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط فارسی رایج دوره صفویه نوشته شده است: مرقد منور ارجمند بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل متوفی سنه....

2. کنار سنگ گور شاه دنیا نوشته شده: مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه دنیا طاب ثراه سنه 1076 ق.

3. زر نوشته ها و اشعار ایوان خاص قصر قلعه اگرا شاه دنیا و تختگاه سیاه.

4. قصر اکبر شاه اگرا نوشته ها و اشعار ایوان و دیواره ها و سنگ نوشته ای با نام پنج تن آل عبا به خط نست (نستعلیق).

5. سنگ نوشته های فارسی درگاه دنیاگیر.

6. نوشته های قبر تاج محل ممتاز محل یا ارجمند بانو بیگم، همسر ایرانی شاه دنیا از پادشاهان فارس زبان سلسله گورکانی.

7. بر لوحه سنگ مزار نور دنیا و دنیاگیر این شعر نوردنیا حک شده است:

8. روی مزار دنیا آراء (دختر شاه دنیا) در درگاه خواجه نظام الدین دهلی این بیت نگار شده است:

استعمار انگلیس

زبان فارسی پیش از آنکه هندوستان مستعمره انگلستان گردد، دومین زبان رسمی این کشور (در دوره گورکانیان زبان رسمی) و زبان فرهنگی و علمی بود. چون زمام امور از دست مسلمانان به دست انگلیسی ها افتاد، ایشان نیز در شروع ناگزیر شدند از زبان فارسی برای امور رسمی و دیوانی بهره گیرند. در دوران حکومت انگلیسی ها به طور طبیعی به زبان انگلیسی توجه بیشتری می شد، اما فارسی را در کنار انگلیسی به کار می بردند. بعلاوه برخی از زبان های بومی هند نیز برای ارتباطات اهمیتی یافتند، اما در سال 1832 با زور انگلیسی را جایگزین فارسی کردند و چارلز تری ویلیان در سال 1836 زبان انگلیسی را به جای زبان فارسی رسمیت داد. بدینگونه زبان فارسی با وجود آنکه زبان بیان آثار خلاق علمی و ادبی به شمار می رفت و در تمام مراحل آموزش در برنامه ها گنجانده می شد تا حد یک زبان درج دوم تنزیل کرد و همسطح زبان های کهن سانسکریت و عربی شد و با گذشت زمان اردو جای فارسی را گرفت.

مراکز زبان و ادب فارسی در هند

زبان فارسی در بیش از 60 دانشگاه، دانشکده یا ترکیبی از آن ها به وسیله 170 استاد تدریس می گردد. در حال حاضر در بیش از 50 دانشگاه هند زبان و ادبیات فارسی تدریس می گردد و در چندین دانشگاه این کشور نیز بخش مستقل زبان فارسی وجود دارد. دانشگاه های علی گر، دهلی، جواهر لعل نهرو، جامعه ملی اسلامی، کشمیر، لکهنو، بنارس، پاتنا، بوپال، عثمانیه، بمبئی، گوهاتی، بی آرامبیدکر (مظفرنگر) و مگد از دانشگاه هایی هستند که گروه مستقل زبان فارسی دارند. مراکز تحقیقات زبان فارسی نیز در دانشگاه های علی گر، مولانا آزاد، پاتنا، مالیر کوتلا و احمدآباد نیز فعالیت دارند.

زبان فارسی برای هندی ها زبان خارجی و تنها یک زبان نیست، بلکه یک فرهنگ است، اما متأسفانه زبان فارسی در شبه قاره هند آخرین نفس های خود را می کشد و برای نجات آن کاری صورت نمی گیرد. گرچه دیگر نمی توانیم آرزو کنیم زبان فارسی در هند جایگاه قبلی خود را دو مرتبه به دست بیاورد، امیدواریم هندی ها که مدت ها تاریخ خود را به زبان فارسی می نوشتند این راستا را به برترین وجه دنبال نمایند.